یکی از مهمترین علایم ظهور مهدی موعود (عج) خروج سفیانی است که هم در منابع شیعی هم در منابع اهل سنت (با کمی تفاوت در ویژگی ها) در روایات بسیاری مطرح شده و به حد تواتر رسیده است. در منابع شیعی این حادثه از علائم حتمی ظهور بشمار آمده است.^۱

ظهور سفیانی برای خنثی کردن تلاش های حضرت مهدی (عج)، اندکی قبل از زمان ظهور امام زمان (عج) اتفاق می افتد و می توان گفت تفاوت آن با دجال در این است که دجال با حیله و تزویر در انقلاب حصرت مهدی (عج) ایجاد اختلال می کند ، سفیانی با تخریب و سلطه.^۲

در ابتدای امر این موضوع را یادآور می شویم که با اینکه نظر مشهور شیعه بر این اصل استوار است که اصل وجود سفیانی و جزییات آن در روایات معتبری نقل شده است اما گروه اندکی هم بر این معتقدند که تنها اصل وجود سفیانی قابل اثبات است و جزئیات و تفاصیل مربوط به سفیانی به دلیل اشکالات سندی احادیث سفیانی، تعارض روایات با یکدیگر، جعل بنی امیه و بنی عباس در این موضوع و شباهت روایات با سفیانی هایی که در طول تاریخ به وقوع پیوسته، قابل اثبات نیست. ^{۱ و ۳}

اما آنچه در روایات به طور خلاصه در مورد سفیانی آمده است بدین شرح است که:

سفیانی نام یا لقب مردی است جنایتکار که از منطقه شام (سوریه امروزی) قیام می کند و آنجا را به تصرف خود درآورده و سپس به خراسان (در بعضی روایات) و کوفه لشگرکشی میکند و پس از قتل و خونریزی های بی شمار و کشتن شیعیان با پیروان حضرت مهدی (عج) درگیر می شود. نهایتا با دنبال کردن حضرت مهدی (عج) و سپاهش به سمت مکه، در سرزمینی به نام بیداء، ندایی از آسمان می رسد و او و سپاهش در زمین فرو می روند. ^{۴ و ۵}

اکنون به بررسی بیشتر جزئیات و تفاصیل مربوط به سفیانی می پردازیم:

نام سفیانی:

نام دقیق این شخصیت، در منابع روایی شیعه و سنی متفاوت آمده است (از جمله عنبسه بن مره، حرب بن عنبسه، و عثمان بن عنبسه، و در منابع اهل سنت، حرب بن عنبسه و معاویه بن عتبه) ^{۶ و ۷} اما در توصیف او بیشتر از واژه “سفیانی” و عبارت “پسر جگرخوار” استفاده شده است. البته می توان گفت دانستن نام سفیانی، در مقابل کاری که انجام می دهد چندان اهمیتی ندارد؛ چنانکه از عبدالله بن ابی منصور نقل شده که “از امام جعفر صادق علیه‌السلام پرسیدم که نام سفیانی چیست؟

حضرت فرمودند:  با نام سفیانی چکار داری؟ وقتی او مناطق پنج‌گانه شام شامل: دمشق، حِمص، فلسطین، اردن و قنّسرین را تصرف کرد، منتظر فرج باشید.” ^۶

نسب سفیانی:

از روایات بر مى آید که «سفیانى» شخص معینی است از فرزندان ابوسفیان.^۴ اما از برخی دیگر از روایات می توان این برداشت را کرد که سفیانى یک فرد خاص نیست بلکه نماد انحراف در جامعه اسلامی است که در طول تاریخ افراد زیادی مظهر آن بوده اند. در روایات، دلالت هایی بر هر دو معنا وجود دارد.^{۲ و ۵ و ۶}

مدت حکومت سفیانی:

در اکثر روایات شیعی مدت حکومت سفیانی ۹ ماه آورده شده است. چنانچه امام صادق (ع) در یک روایت معتبر فرموده اند:

السُّفْیَانِیُّ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ خُرُوجُهُ فِی رَجَبٍ وَ مِنْ‏ أَوَّلِ‏ خُرُوجِهِ‏ إِلَى‏ آخِرِهِ‏ خَمْسَهَ عَشَرَ شَهْراً سِتَّهُ أَشْهُرٍ یُقَاتِلُ فِیهَا فَإِذَا مَلَکَ الْکُوَرَ الْخَمْسَ مَلَکَ تِسْعَهَ أَشْهُرٍ وَ لَمْ یَزِدْ عَلَیْهَا یَوْماً:

سفیانی از علایم حتمی و قطعی است و در ماه رجب خروج می کند. از ابتدای حرکت او تا آخر کارش، پانزده ماه به طول میانجامد. شش ماه آن را به جنگ و نبرد می گذراند و چون سرزمین‌های پنج‌گانه را به تصرف خود درآورد، نه ماه بر این مناطق حکومت می کند و یک روز هم بر این مدت اضافه نمیشود.^۶

زمان خروج سفیانی:

به دلیل همراهی خروج سفیانی با ظهور امام زمان، مسلما نمیتوان سال مشخصی برای خروج سفیانی مشخص کرد، اما از بعضی روایات شیعه بر می آید که وی در ماه رجب خروج خواهد کرد. از بعضی روایات دیگر نیز می توان برداشت کرد که حرکت وی با خروج یمانی و خراسانی در یک برهه زمانی رخ خواهد داد.^۶

قلمرو خروج سفیانی:

در روایات محل خروج سفیانی با عنواین «شام»، «وادی یابس» که مکانی است در شام، و «مغرب» یاد شده است. از آنجایی که سرزمین شام از نظر جغرافیایی در غرب عراق (مخاطبین روایات ائمه) قرار دارد می توان گفت که مجموع روایات به این مسئله اشاره دارند که خروج وی از شام صورت می گیرد.^{۶ و ۷}

ویزگی های سفیانی:

در مورد خصوصیات ظاهری سفیانی در روایات به  اشقر (سرخ و سفید)، احمر (سرخ روی)، أزرَق (کبود چشم)، اعور (شبیه یک چشم)، وحش الوجه (صورت وحشت انگیز)، جدری (آبله رو)، ضخم الهامه (دارای سر بزرگ) ،ربعه (میانه بالا )، هو اخوص العین (چشم گود) و غیره اشاره شده است. اما معتبرترین حدیث او را سرخ روی مایل به سفید و کبود چشم معرفی می کند.^{۵ و ۶}

ویژگی های اخلاقی سفیانی در روایات شیعه همگی منفی می باشد. او مردی خونخوار و خشن معرفی شده است اما در روایات اهل سنت در کنار ویژگی های منفی چند روایت وجود دارد که از وی به خوبی یاد شده است (که البته تحریف روایات توسط بنی امیه در این قضیه بی تاثیر نبوده است)^۶

سرانجام سفیانی:

چنانچه در روایات آمده است سپاه سفیانی در تعقیب مهدی موعود از عراق به سمت مکه رفته اما در بیداء که مکانی است بین مکه و مدینه سپاه وی با تمام تجهیزات جنگی در زمین فرو رفته و بجز یک یا دو یا سه نفر آنها کسی زنده نمی ماند.^۵

در مورد کشته شدن سفیانی در کتاب الغیبه که قدیمی ترین کتاب شیعه در این موضوع هست، روایتی وجود ندارد اما در قدیمی ترین کتاب اهل سنت در این خصوص، یعنی کتاب الفتن، آورده شده است که وی پس از اسارت به دستور امام زمان (عج) کشته می شود. ناگفته نماند که بعضی روایات این کتاب در این خصوص از زبان ائمه اطهار آورده شده است.^۶

در نهایت می توان گفت که با توجه به اینکه بسیاری از روایات مربوط به سفیانی و ویژگی های آن بین شیعه و اهل سنت مشترک بوده و شباهت های بسیاری بین آنها وجود دارد، احتمال ساختگی بودن روایات در این خصوص تا حد قابل توجهی پایین می آید.^۶

منابع:

تحلیل انتقادی دیدگاه های موجود در مورد خروج سفیانی و روایات آن؛ عبدالهادی فقهی زاده، سید جعفر صادقی؛ نشریه مطالعات قرآن و حدیث؛ پاییز و زمستان ۱۳۹۳؛ شماره ۱۵؛ صفحات : ۱۲۹ تا ۱

۴- سفیانی؛ سعید شفیعی خوزانی؛ نشریه دانشنامه جهان اسلام؛ جلد ۲۳ (سپهسالار، میرزا حسین خان – سکوتوره)؛ صفحات : ۷۰۶ تا ۷

۵- جسفیانی؛ جواد جعفری؛ نشریه دانشنامه حج و حرم شریفین؛ جلد ۸ (دارالاماره مدینه – سیل های مکه)؛ صفحات : ۵۲۷ تا ۵

۶- ویژگی های خروج سفیانی در روایات الغیبه و الفتن،سید حیدر طباطبایی حکیم، محمد قاسم؛ نشریه پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی؛ بهار و تابستان ۱۳۹۷ – شماره ۸؛ صفحات : ۷ تا ۲