امام زمان در قرآن
قرآن کریم چشمه زلال ترین معارف الهی و ماندگارترین حکمت ها و دانش های مورد نیاز بشر است؛ کتابی است سراسر راستی و درستی که خبرهای گذشته و آینده جهان را بیان نموده و هیچ حقیقتی را فروگذار نکرده است. قیام انقلاب آخرین سفیر الهی، از بزرگ ترین حقایق جهان است که در کتاب خدا به آن بشارت داده شده و به عنوان فرجام زیبای نیکان و صالحان از آن سخن گفته شده است.
سیری در آیات مهدویت
موضوع مهدویت و حکومت جهانی صالحان در آیات فراوانی از قرآن کریم بیان شده است. بعضی از محققان تا ۲۶۵ آیه را در این موضوع بررسی کرده اند. این فراوانی آیات از تنوع موضوع هم برخوردار است؛ به گونه ای که برخی از آیات به شخص امام (عج) اشاره فرموده و در تعدادی از آیات سخن از غیبت آن حضرت و حکومت جهانی او و نیز ویژگیهای یاران او مطرح شده است. در ادامه بحث به نمونه هایی از این آیات خواهیم پرداخت.
شیوه های معرفی افراد در قرآن
با بررسی دقیق آیات در می یابیم که این کتاب الهی معارف خود را به دو شیوه بیان کرده است:
الف. نام بردن
ب بیان ویژگیها و صفات
مقصود این است که گاهی قرآن از حقیقتی نام میبرد و با صراحت و بی پرده در باره آن سخن میگوید گاهی نیز به دلایلی از نام بردن خودداری می کند و بیان ویژگی ها را ترجیح میدهد و از این مسیر آن را به دیگران معرفی میکند؛ برای مثال، قرآن کریم پیامبر گرامی اسلام را بارها نام برده؛ ولی یاران او را با بیان ویژگی ها شناسانده است. از جمله:
مُحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْکُفَّارِ رُحَمَاء بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رَکَّعًا سُجَّدًا یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُود(سوره فتح، آیه ۲۸.)
محمد، پیامبر خداست؛ و کسانی که با او هستند بر کافران سخت گیرند و با یک دیگر مهربان. آنان را میبینی که رکوع میکنند. به سجده می آیند و جویای فضل و خشنودی خدا هستند نشانشان اثر سجده ای است که بر چهره آن هاست.
همچنین در معرفی اولیای امر مؤمنان خدا و پیامبرش را با صراحت نام می برد؛ اما درباره مصداق ولی پس از پیامبر از بیان صفات و ویژگیهای او بهره می گیرد؛ آن جا که می فرماید:
إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلوهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَوهَ وَهُمْ راکِعُون (سوره مائده آیه ۵۵)
جز این نیست که ولی شما خداست و رسول او و مؤمنانی که نماز می خوانند و همچنان که در رکوعند اتفاق میکنند.
بنابراین ادبیات و شیوه بیان حقایق در قرآن یکسان نیست و نباید انتظار داشته باشیم که هر حقیقتی در قرآن نام برده شده باشد. امام مهدی (عج) نیز در قرآن نام برده نشده است؛ ولی چنان که گفتیم در آیات فراوان درباره حکومت جهانی او بشارت داده شده و به آن حضرت و غیبش اشاره شده است.
چرا نام امام زمان در قرآن نیامده است؟
در تمام آیات مهدویت از امام مهدی (عج) نام برده نشده است؛ همان گونه که از سایر امامان به ویژه اولین جانشین پیامبر، حضرت علی (ع) نام برده نشده است. علت چیست؟
- اولاً چنانکه گفتیم، شیوه قرآن در معرفی دو گونه است و معرفی به ویژگی ها و صفات در مواردی گوینده را از نام بردن بی نیاز میکند؛ به ویژه در مسأله امامت که بیان ویژگیهای شخص امام، صلاحیتها و شایستگی های او را برای امامت آشکار می کند.
- ثانیاً گاهی در نام بردن، مانعی مانند خطر تحریف وجود دارد؛ چنانکه در معرفی شخص امام و بردن نام او این گونه بود؛ یعنی اگر قرآن از امام علی (ع) نام می برد، دشمنان کینه توز و منافقان برای حذف نام او از قرآن به تحریف و کم و زیاد کردن قرآن اقدام می کردند و این سند جاودان الهی و آخرین کتاب آسمانی را بی اعتبار می نمودند.
- ثالثاً خداوند در قرآن، نماز و زکات و حج را بیان کرده؛ اما بیان حدود و احکام آنها را به پیامبر واگذار کرده است و در امامت نیز لزوم پیروی از امام معصوم را بیان کرده؛ ولی معرفی مصادیق و اشخاص آن را به پیامبر حواله کرده است. روشن است که این وظیفه از سوی خدا به پیامبر اکرم داده شده است، آن جا که می فرماید: وَأَنزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِنبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ (سوره نحل، آیه ۴۴)
و بر تو قرآن را نازل کردیم تا آنچه را برای مردم نازل شده است. برایشان بیان کنی.
پیامبر اکرم در حدیث نقلین، عنرت خود را در ردیف قرآن قرار داد و به پیروی از آنها دستور داد تا ایشان را نیز به عنوان مفسران واقعی قرآن پس از خود به مسلمین بشناساند.
بنابراین همان گونه که سخن پیامبر در توضیح و تفسیر قرآن برای همه مسلمین حجت است، بیان امامان معصوم نیز در شرح ظاهر و باطن آیات قرآن، حجیت دارد.
- در آیه ولایت (سوره مائده آیه ۵۵) وقتی امام علی (ع) را با ویژگیهای ایمان و نماز و زکات در حال رکوع معرفی می کنند، او را به عنوان بنده صالحی که بین عبادت خدا و اتفاق نیازمندان کرد. الگوی دیگران قرار داده است؛ چنانکه بزرگان اهل سنت مانند زمخشری در تفسیر کشاف، به آن اعتراف کرده اند.
تفسیر و تأویل در آیات مهدویت
اگر سوال شود چگونه میتوانیم ویژگیهای امام مهدی (عج) و حکومت او را در آیات بیابیم و از کجا بدانیم که این آیه به آن حقیقت بزرگ پرداخته است پاسخ این است که آیات قرآن با دو رویکرد به مهدویت نظر دارد.
تفسیر و تأویل بعضی از آیات به گونه ای از آینده جهان و حاکمیت صالحان سخن گفته است که به روشنی به قیام و انقلاب مهدی تفسیر میشود و مصداقی جز آن نمی تواند داشته باشد؛ اما بیشتر آیات مهدویت با رویکرد تأویل به امام مهدی (عج) و حکومت او نظر دارد؛ یعنی در ظاهر آیات عبارتی نمیبینیم که با فهم و درک سطحی ما بر امام مهدی (عج) نه تطبیق شود؛ اما با توجه به بیان پیامبر و امامان معصوم که مفسران حقیقی قرآنند همان آیات در بردارنده بشارت هایی درباره ظهور مهدی آل محمد است.تولد
به بیان دیگر، آیات قرآن ظاهری دارد و باطنی بخشی از حقایق و معارف در ظاهر عبارات قرآنی بیان شده است که تفسیر قرآن همین بخش را توضیح میدهد؛ ولی پاره ای دیگر از حقایق در لایه های درونی آیات نهفته است که از دسترس افراد عادی دور است و معصومان که همتای قرآنند آن حقایق را آشکار میکنند این بخش را تأویل قرآن می گویند.
تحلیل و بررسی آیات مهدوی
درباره آیات مرتبط با امام مهدی (عج) در کتب تفسیر شیعه و اهل سنت، بحث شده است. بعضی از عالمان در کتابهای مستقلی این آیات را گرد آوری کرده اند و در توضیح آن آیات، از روایات پیامبر و اهل بیت بهره برده اند. در این بخش چند نمونه از آیات مهدوی را با شرح و تفسیری کوتاه می آوریم.
امام مهدی به تحقق بخش وعده بزرگ الهی
قرآن کریم می فرماید:
وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمَنَّا یَعْبُدُونَتَى لَا یُشْرِکُونَ بی شَیًّا وَ مَن کَفَرَ بَعْدَ ذَالِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ(سوره تور، آیه ۵۵.)
خدا به کسانی از شما که ایمان آورده اند و کارهای شایسته کرده اند، وعده داد که در روی زمین جانشین دیگرانشان کند هم چنان که مردمی را که پیش از آنها بودند جانشین دیگران کرد و دینشان را که خود برایشان پسندیده است – استوار سازد و وحشتشان را به ایمنی بدل کند مرا می پرستند و هیچ چیزی را با من شریک نمی کنند و آنها که از این پس ناسپاسی کنند، نافرمانند.
در توضیح این آیه شریف چند نکته را بیان میکنیم
- الف) مطابق این آیه خداوند وعده داده است که جامعه ای را برای مؤمنان پدید آورد که سه ویژگی . مهم داشته باشد:
– حاکمیت در آن جامعه در اختیار مؤمنان باشد؛
– دین اسلام به استقرار کامل برسد و بر همه ادیان چیره شود؛
– مؤمنان در امنیت کامل به سر برند و هیچ ترسی برای ایشان نباشد.
ب) در این آیه خداوند با تأکیدهای پی در پی به مؤمنان وعده داده است و روشن است که وعده خدا حتماً واقع میشود و تخلف ندارد؛ چنان که خود فرمود: (إن الله لا یُخلف المیعاد).
ج. در ابتدای آیه آمده است: (وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا منکم وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ)؛ یعنى این وعده الهی مخصوص مؤمناتی است که اهل عمل صالح هستند و خداوند می خواهد برای جنین گروهی چنان جامعه ای را پدید آورد. پس شرط ایجاد جامعه ای صالح و شایسته افراد مؤمن پرهیزکار است.
د) در اولین فراز وعده، به خلافت مؤمنان در زمین بشارت داده است. (الیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الأرض) و برای این که چنین نویدی دور از ذهن مخاطبان نباشد، فرمود: چنانکه پیشینیان ایشان را خلیفه قرار داد( کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ ) یعنی پیش از شما هم صالحان از اقوام پیشین به لطف الهی به حاکمیت زمین رسیده اند. - ه) در فراز دوم ،وعده از تمکین دین اسلام که دین مورد رضای خدا است خبر داده است که به معنای غلبه و چیرگی اسلام بر همه ادیان است یعنی این که در آن زمان، دین اسلام، جهانی میشود و خطری آن را تهدید نخواهد کرد.
و) در فراز سوم وعده الهی این بشارت است که مؤمنان پس از دوره ای که از سوی دشمن داخلی و خارجی در تهدید و ناامنی بودند به یک زندگی سراسر امن و خالی از هر ترس و نگرانی می رسند.
ز) در پایان آیه نتیجه شکل گیری جامعه ای که سه ویژگی خلافت صالحان، استقرار دین اسلام و امنیت فراگیر را داراست بیان کرده که عبارت است از بندگی خالص برای خدا که هیچ شرکی در آن نباشد روشن است که این مهم همان هدف عالی خلقت است. که در جای دیگر قرآن آمده (وما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونَ)
نتیجه بررسی آیه درباره مراد و مقصود ،آیه مفسران برداشتهای گوناگونی دارند؛ ولی دقت در عبارات آیه به روشنی این معنا را میرساند که جامعه وعده داده شده در این آیه، جامعه ای ایده آل است که در گذشته تاریخ اسلام تحقق نیافته بلکه پیوسته دین اسلام و نیز مسلمین و مؤمنین در خطر و تهدید بوده اند و چون مضمون ،آیه وعده خداست، پس باید در آینده جهان چنان جامعه ای پدیدار شود.
مفسر بزرگ قرآن علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می گوید:
این جامعه با این صفات تاکنون به وجود نیامده است و اگر مصداقی داشته باشد در روزگار امام مهدی (عج) خواهد بود حق مطلب این است که این آیه جز با جامعه ای که با ظهور امام مهدی (عج) به تشکیل می شود با هیچ جامعه دیگری قابل انطباق نیست.
تفسیر آیه نور با کلامی نورانی
چنانکه از ظاهر آیه ۵۵ سوره تور پیداست و همان گونه که در کلام علامه طباطبایی گذشت این آیه با رویکردی تفسیری بر حکومت جهانی مهدی (عج) منطبق می شود. علاوه بر این در روایات اهل بیت نیز این حقیقت بزرگ با صراحت بیان شده است.
امام سجاد (ع) پس از قرائت این آیه فرمود: به خدا سوگند اینان که در آیه وعده داده شده اند شیعیان ما اهل بیت هستند. خداوند به وسیله مردی از ما برای ایشان چنین جامعه ای را پدید خواهد آورد. او مهدی این است است و او همان کسی است که رسول خدا درباره اش فرمود: «گر از عمر دنیا جز یک روز باقی نمانده باشد هرا آینه خداوند آن روز را چنان طولانی میسازد تا مردی از عترت من به حکومت رسد که نامش نام من است و زمین را از عدالت پر میکند؛ چنانکه از ستم آکنده باشد .
منبع: نگین آفرینش یک، محمدامین بالادستیان محمدمهدی حائری‌پور مهدی یوسفیان، انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، ص ۷۰ تا ۷۶
