در این بخش از شخصیت های مذهبی به زندگی محمد بن حسن بن حمزه می ئردازیم: (وفات ۴۶۳ق/۱۰۷۱م)

محمد بن حسن بن حمزه مشهور به ابویَعلیٰ جعفری فقیه و متکلم امامی بغداد بود.

محمد بن حسن بن حمزه شاگرد شیخ مفید، سید مرتضی و حسین بن عبیدالله غضائری بود و با دختر شیخ مفید ازدواج کرد.

پس از مرگ شیخ مفید، ابویعلی جانشینی او و تصدی درس کلام و فقه را برعهده گرفت.

این جانشینی به ابویعلی منزلت اجتماعی ممتازی بخشید؛ به گونه‌ ای که از نقاط دور و نزدیک چون موصل، صیدا، طرابلس و کربلا برای پرسش در موضوعات گوناگون علمی به وی رجوع می کردند. شاگردان بسیاری از محضر او استفاده کردند و تألیفاتی از وی به جای مانده است.

نام و نسب
نام وی محمد بن حسن بن حمزه است و به سبب انتساب به جعفر بن ابی طالب به جعفری و گاه طالبی شهرت یافته است.
از آنجا که ابویَعلیٰ هنگام درگذشت شیخ مفید (۴۱۳ق) شایستگی جانشینی او را داشته و با توجه به تاریخ وفات ابویَعلیٰ می توان تولد وی را در دهه ۹ قرن ۴ق تخمین زد.
به گفته ابن کثیر یکی از فرزندان او به نام ابوعلی امین از فقهای امامیه بوده است.

تحصیلات

در مورد تحصیلات محمد بن حسن بن حمزه ابویَعلیٰ گفته شده که وی شاگرد شیخ مفید، سید مرتضی و ظاهرا حسین بن عبیدالله غضائری بوده و در فقه، اصول و کلام تبحر داشته و از علم قرائت نیز آگاه بوده است.
شهرت او در دانش و به ویژه فقاهت چندان بوده که حتی شرح حال نویسان غیرشیعه نظیر ابن اثیر، ذهبی و ابن حجر از او با عباراتی چون «فقیه الامامیه»، «من دعاه الشیعه» و «من کبار علماء الشیعه» یاد کرده اند.

جایگاه اجتماعی

محمد بن حسن بن حمزه ابویَعلیٰ با دختر شیخ مفید ازدواج کرد و پس از مرگ شیخ، جانشینی او و تصدی درس کلام و فقه، به وی منزلت اجتماعی ممتازی بخشید؛ به گونه ای که از نقاط دور و نزدیک چون موصل، صیدا، طرابلس و کربلا برای پرسش در موضوعات گوناگون علمی به وی رجوع می کردند.
جانشینی ابویعلی در مقام شیخ مفید نباید به معنای ریاست مطلق امامیه در آن عصر تلقی گردد چون بدون شکل سید مرتضی پس از مفید به این جایگاه دست یافته بود.

شاگردان

از میان شاگردان و روایت کنندگان ابویعلی جعفری، کسانی چون ابوالحسن سلیمان بن حسن صهرشتی، ابوطالب بن مهدی سیلقی، ابوعبدالله محمد بن هبه الله بن جعفر طرابلسی، ابوالحسن بن هلال عمانی و ابومنصور بن احمد را نام برده اند.

معتقد به حدوث قرآن

به گفته ذهبی ابویعلی به حدوث قرآن قائل بود و برای اثبات آن به وجود آیات ناسخ و منسوخ تمسک می جسته است.

ذهبی می افزاید که اگر مراد ابویعلی از حدوث قرآن مخلوق بودن آن بوده باشد وی معتزلی جَهْمی است

و اگر مرادش نزول قرآن بر امت از جانب خداوند به زبان پیامبر(ص) با اعتراف به غیر مخلوق بودن آن، بوده باشد خرده ای بر اعتقاد او نیست.

به هر تقدیر اعتقاد ابویعلی در مورد حدوث قرآن نباید چیزی فراتر از این عقیده رایج در میان عالمان امامیه باشد که در عین محدَث دانستن قرآن، از مخلوق خواندن آن اجتناب می کردند.

وفات

تاریخ درگذشت ابویعلی در متن رجال نجاشی همچون دیگر مآخذ ۴۶۳ق ضبط شده است؛ اما با توجه به وفات نجاشی در ۴۵۰ق، این تاریخ می بایست بعدها به متن رجال افزوده شده باشد.

ابن ابی طی از ابویعلی مدح بسیار کرده و او را از عبّاد امامیه شمرده و گفته است که در تشییع پیکر او گروه بسیاری شرکت جستند.

بنا بر گفته نجاشی ابویعلی را در خانه خودش به خاک سپرده اند.

تالیفات

تالیفات ابویعلی بیشتر به صورت مسأله یا پاسخ به مسائلی است که از وی پرسش می شده است.

نجاشی فهرستی از برخی آثار وی را چنین بیان می کند:

– جواب المسأله الوارده من صیدا؛
– جواب مسأله اهل الموصل؛
– المسأله فی مولد صاحب الزمان(عج)؛
– المسأله فی الرد علی الغلاه؛
– المسأله فی اوقات الصلاه؛
– کتاب التکمله؛