فرقه انحرافی مشعشیان
مذهب تشیع از مذاهب دین اسالم است و یکی ازجریان پر رنگ این تشیع غالیان است. مشعشیان یا مشعشیه یکی از دولتی هایی است که با ادعای مهدویت شکل گرفت و جزو فرقه های غالی شیعی است. این حکومت توسط
سید محمد بن فالح {محمد مشعشع بن سید فالح} تشکیل شد. او یکی از علمای حوزه حله بود که در سال ۸۲۸ قمری ادعای مهدیت کرد اندیشه مهدویت همواره از صدر اسالم تاکنون در جوامع اسالمی مطرح بوده و در طول
تاریخ دچار آسیب های فراوانی مانند مدعیان دروغین مهدویت شده است.
فرقه انحرافی مشعشیان
اندکی پیش از سقوط عباسیان ، تشیع پیشرفت خود را در عراق، شام و ایران آغاز کرد. برآمدن تشیع در کشورها ؛ دارای شکلهای مختلفی بود که یکی از انها در آمیختن تشیع و تصوف بود که از مهمترین جلوه های نفوذ تشیع در
تمامی کشورهای اسالمی به شمار می رفت.
اما در ایران دوره تیموری نیز شاهد ظهور نهضت های شیعی- صوفی هستیم این دوران از لحاظ ارتباط میان تصوف و تشیع دارای خصلت ویژه ای بود. در این دوران هر دو حکومت؛ طبیعتی نوگرا داشتند و منتسبان عقیده در تالش
بودند تا عناصر ی بی سابقه را عرضه کنند بدین وسیله ار ائه کننده اندیشه هایی با اصالت و استقالل و امتیاز ویژه باشند.
فرقه انحرافی مشعشیان و ادعای مهدویت
یکی از شاگردان احمد ابن فهد عالم نام آور شیعی که تالش های زیادی برای تثبیت و گسترش شیعه اثنی عشری انجام داد، سید محمد بن فالح بود. ابن فهد با مادر محمد بن فالح بیوه ازدواج کرد و ابن فهد نیز دخترش را به همسری او درآورد. محمد بن فالح از محضر این فهد علوم اسالمی و شیعی را فرا گرفت. او در ایام جوانی به حله رفت و در نزد ابن فهد با اصول مذهبی تشیع آشنایی یافت اما کم کم افکارش به سوی جنبه های صوفیانه راه پیدا کرد و با چنین زمینه ای اعتکافش را در کوفه آغاز نمود و در آنجا برای خود پیروانی پیدا کرد و ادعای مهدویت کرد.”تصوف چیست؟
در تصوف خود را خدا میدانند و در زمین همه را خدا میدانند بنابراین فکر میکنند بدی و زشتی در دنیا وجود ندارد.”
شیبی {بنی شیبه:پرده داران و کلید داران کعبه از صدر اسالم تا کنون میباشند” درباره ادعاهای سید محمد در این برهه زمانی می نویسد:در این مرحله محمد بن فالح موفق شد به خود عنوانی صوفیانه بدهد.انگاه شروع به اظهار بعضی دعاوی نمود،از این قبیل که من مهدی هستم،به زودی ظهور خواهم کرد و به زودی عالم را خواهم گشود و شهرها و روستاها را میان یاوران و پیروانم تقسیم خواهم نمود.
با بیماری استادش ابن فهد،میتوانست به کتابی از این فهد که راجع به علوم غریبه بود بدست اورد.ابن فهد با این کار موافق نبود،به این دلیل دستور قتل او را صادر کرد.دستیابی به علوم غریبه میتوانست عقاید او را سرعت ببخشد.مجمد بن فالح با ادعای سید سنی صوفی بودن،از حکم قتلش رهایی یابد.
سپس در هویزه و اطراف ان شروع به تبلیغ کرد و توانست به پیروانش بیفزاید.او به کمک تیلیغات پسرش مولی علی نیز، توانست جمعیت پیروانش را افزایش دهد.درهمین هنگام با جنگ،غارت و فروش اموال،نیروی خودش را مجهز به تجهیزات جنگی کرد و به نواحی دیگر نیز روی اورد و قدرتی را به هم رساند،سپس نام مشعشع را بر حکومتش نهاد.
مشعشعیان،معتقد به منشا واحد انبیاء و اولیا و متمایل به عقیده حلولیه بودند و با این عقاید،حکومتی مجهز به نیروی روحانیت علوی بر پا کردند که در شخص سید محمد بن فالح متجلی بود.انان در حلقه هایی گرد هم جمع می شدند و ذکر الهی و غیره میگفتند و به حالت روانی جدیدی دست می یافتند.آنها میتوانستند کارهای خالف عادت،مانند بلعیدن شمشیر برهنه و را انجام دهند.
شهرت محمد بن فالح به زودی درخوزستان گسترده شد و موجب نگرانی مقامات حکومتی شد.به همین علت برای سرکوبی مشعشعیان،از شیراز لشکری رهسپار شد.رشادت پیروان او سبب پیروزی انها شد اما به زودی با حمله دیگر از جانب شاهزاده قراقویونلو،مشعشعیان پراکنده شدند.بعد از گذشت مدتی محمد بن فالح دوباره به خوزستان برگشت و مشعشعیان به زودی منطقه بزرگی از اهواز تا حله استیالء را فتح کردند.موفقیت سید محمد،درگرو دعاوی افراطی و سپس دوری هویزه از مراکز قدرت آن دوره است.
علل پیشرفت وگسترش مشعشیان
همانطور که گذشت،سید محمد بن فالح توانست قلمرو وسیعی را تحت سلطه اش بگیرد.واضح است که علت این موفقیت،باید دارای دلایل متعددی باشد که اکنون به آن اشاره میکنیم:
- ۱.نقطه قوت شخصیت سید محمد بن فالح:محمد شخصیت فوق العاده ای داشت به طوری که افراد عادی را مجذوب خود می کرد و شخصی زیرک و دارای وجه علمی بود که به اعتبارش نزد مردم می افزود.
- ۲.نسب سیادت سید محمد:سید محمد از خاندان سادات بود و نسب او به امام هفتم شیعیان می رسید،همین امر باعث جلب احترام و اعتماد مردم نسبت به او میشد.
- ۳.ادعای مهدویت:سید محمد بن فالح،دارای ادعای مهدویت بود که این موضوع برای شیعیان بسیار مهم است و مهدویت از بنیادی ترین اعتقادات شیعیان است.از طرف دیگر مورخان می گویند سید محمد اولین شیعی اثنی عشری است و غیر از او شخص دیگری دارای این ادعا نبوده است.
- ۴.استفاده از گسیختگی{جدایی}اجتماعی وسیاسی مملکت های اسالمی:در آن دوران مملکت های اسالمی یکپارچه و متحد نبودند.این جوامع،به خوبی اداره نمی شدند و آثار حمالت مغول بر پیکره جهان اسالم باقی مانده بود.تیموریان نیز تسلط و نظارت محکمی نداشتند و محمد بن فالح،از این اوضاح به خوبی استفاده کرد.
- ۵.وضعیت روحی جامعه:در آن دوران جامعه اسالمی دارای روحیه ناامیدی و ناتوانی بود.همه مردم و حتی سلاطین برای تحقق خواسته هایشان به طلسم و دعا و سحر روی می آوردند.
- ۶.سادگی پیروان محمد بن فالح:سید محمد بن فالح با مردمی عامی و ساده روبه رو بود و واضح است که این مردم دارای امادگی پذیرش هرگونه مطلب خصوصاً خرافات هستند.
- ۷.فقر و گرسنگی مردم منطقه:محمد بن فالح حرکت خود را از منطقه ای خشک و دور افتاده آغاز کرد.در آن منطقه به دلیل آ ب و هوا و شرایط اقلیمی،مردم از نعمت چندانی برخوردار نبودند.به همین دلیل سید محمد برای چنین مردمی انگیزه خوبی یافت و با ترغیب آنها به حمله و کشتار و غارت حرکت خود را پیش برد.مردمتوانستند با این روش،طعم پیروزی و اموال فراوان را بچشند و با روحیه بیشتری به جنگ با دشمنانشان او ادامه دهند.از طرف دیگر مردم نیز چیزی برای از دست دادن نداشتند و به دلیل طبیعتشان،دارای روحیه ی خشن و خشک بودند.
- ۸.شیعی بودن:در آن زمان تشیع رواج پیدا کرده بود و منزلت بالایی پیدا کرد و مردم نیز برای این مذهب حرمت خاصی قائل بودند.محمد بن فالح که اداعای تشیع و شیعی گری داشت،موجب شد تا حاکمان با او به نرمی رفتار کنند و نسبت به او و کارهایش سخت گیر نبودند.به بیان دیگر،همه نیز در رابطه با او دارای اسانگیری،مدارا و مالیمت بودند.سید محمد از این فرصت بهترین استفاده را کرد و به کارهایش ادامه داد.
ادعاها و عقاید محمد بن فالح
یکی از عقاید و ادعاهای دیگر سید محمد،ساختن قران و زیارت نامه بود.او کتابی به نام کالم المهدی نگاشت که در آن سوره هایی به تقلید از قران ساخته شده و نیز زیارت نامه هایی به اسم خود برای پیروانش ساخته بود که آن را باید می خوانند و برای او از خدا،یاوری و پشتیبانی می خواستند.این کتاب از طریق احمد کسروی برما شناخته شده است.
دومین ادعای محمد بن فالح موضوع مهدویت بود.یکی از مهمترین ادعاهای او همین مسئله است اما عقیده او در اینباره یکسان نیست.گاهی خود را مهدی موعود می خواند و گاهی اداعای نمایندگی و نیابت می کرد.البته او در برخی موارد اعلام می داشت که مهدی موعود روحی معنوی است و در هر دوره به صورتی اشکار می شود. در دوران گذشته به شکل فرزند امام یازدهم و در این دوران در کالبد من حلول کرده است.
سومین ادعای محمد بن فالح،اعتقاد به امام علی{ع}به عنوان خدا است.او در اینباره میگوید:{هر کس معتقد نباشد که علی خداست و محمد فرستاده وی و یازده امام،فرشتگان او و پیغمبران دیگر نیز فرستادگان او و کتاب های آسمانی کالم او و هستی آفریده اوست،کافر است و سزاوار لعنت،و در پیروزی آینده ما کشته خواهد شد.}
چهارمین ادعا و عقیده ی سید محمد،وضع قوانین سخت برای پاکی و نظافت و در برخی امور غیر اخالقی مانند دشنام دادن،تهمت زدن،غیبت کردن،کمک نکردن به همسایه و نیز درمورد روابط جنسی نامشروع بود.اگر کسی انها را انجام نمی داد کشته می شد و در بعضی موارد گفته است که اگر قوانین را رعایت نکند،زده خواهد شد.محمد بن فالح با اینکه فرد درس خوانده ای بود اما درمورد پاره ای از مسائل تاریخی ساده،اشتباهات فاحشی داشته است و سخنان متناقض متعددی نیز داشته و در برخی کارها،نظریه های نادرستی گفته است.
در این زمان که اوج اقتدار سید محمد بود،پسر او مولی علی کارهای خودسرانه ای انجام می داد و گاهی حتی از حرف پدر خود هم سرپیچی می کرد.او ادعا کرده بود که علی بن ابی طالب خداست و روح حضرتش در جسم او آمده است و به همین دلیل ادعای خدایی میکرد.سید محمد بن فالح،او را از این کار نهی می کرد اما او به کارهایش ادامه می داد.پسر سید محمد بر اثر غفلتش حاکمان عراق و درگیری آنها با یکدیگر به آنجا حمله کرد و به کشتار مردم دست زد،در این واقعه عده زیادی نیز بر اثر گرسنگی نابود شدند و جمعیت انبوهی هم به سمت بصره فرار کردند.
بعد از آن راهی نجف شد و آنجا را ویران کرد.او حتی ضریح امام علی{ع} را َکند و آنجا را سوزاند و تبدیل به محل آشپزی کرد به این بهانه که علی بن ابی طالب خداست و خدا هرگز نمیمیرد.سپس روانه بغداد شد و در راه با کاروان حاجیان رو به رو شد،همه اموال آنها را به غنیمت برد و همگی آنها را به قتل رساند.بعد از آن به بغداد رسید و طی نه روز تا آنجا که توانست کشتار و ویرانی و غارت انجام داد.
وقتی متوجه شد سپاهی در حال آمدن به بغداد است،به سمت هویزه فرار کرد.او در نزدیکی بهبان مدتی اقامت کرد.یک روز که طبق عادت همیشگی در رود آن طرف مشغول استحمام بود،مورد اصابت تیری قرار گرفت و کشته شد.این واقعه در سال ۸۶۱ ه.ق اتفاق افتاد.پس از مرگ پسرش تمام رشته کارها به دست سید محمد افتاد.
بعد از گذشت زمانی،سپاه بزرگی از بغداد برای نبرد با محمد بن فالح اعزام شد و دو سپاه در نزدیکی واسط به هم رسیدند و جنگ سختی درگرفت.در نهایت محمد بن فالح پیروز این نبرد شد و سپاه مقابل از هم پاشیده شد.بعد از این حادثه،کسی معترض سید محمد نشد.او با آسودگی روزگار می گذراند و در این دوره نگارش هایش را می نوشت تا اینکه در سال ۸۶۶ یا ۸۷۰ هجری قمری به زیر خاک رفت و جهانی از او آسوده شد.
نقد و نظر بزرگان درمورد محمد بن فالح
مورخین نظر خوبی درمورد محمد بن فالح ندارند و او را مردی دروغگو و حیله گر می نامند که در آرزوی فرمانروایی بوده و برای رسیدن به این خواسته،از هیچ کاری خودداری نکرده است.شاهد این مطلب،کشتارهای فراوان و ریخته شدن خون بیگناهانی است که به دست و دستور او انجام شده است.اما قاضی نورا… شوشتری نظر مثبتی نسبت به مشعشعیان دارد و تنها مولی علی را گرفتار افراط می داند.
آقا بزرگ تهرانی،سید محمد بن فالح را کسی دانسته که در مقابل حاکمان ستمگر تیموری برای دفاع از مظلومان قیام کرده است و خود را مهدی به معنی منجی نامیده است نه به معنی مهدی موعود.آقا بزرگ تهرانی با اشاره به
کتاب سید احمد کسروی،او را در نقد سید محمد و مشعشعیان متهم به مبالغه کرده است و گفت که او درحق آنها بیش از آنچه شایستگی دارند،گفته است.او دلیل سید احمد کسروی برای این کار را،این می داند که مطالبی بر ضد شیعه نوشته باشد.
پیامدهای تشکیل فرقه انحرافی مشعشیان
این فرقه چون ابعاد مختلفی داشت توانست تاثیرات متعددی را به همراه آورد.این جریان دارای ابعاد سیاسی،اجتماعی و فرهنگی پر رنگی بود و به همین دلیل است که توانست بیش از ۳۰۰ سال به حیات خود ادامه دهد.اثرات این فرقه را به طور کلی می توان در دو دسته تقسیم کرد که عبارتند از:
- ۱.سیاسی – اجتماعی:تمامی حوادث و رویداد های بعدی خوزستان متاثر از این فرقه است.مشعشعیان با کارهای سید محمد بن فالح و مولی علی تا چند صد سال ریاست عشایر خوزستان را داشته اند تا اینکه در زمان
سلسله افشاریه بر عشایر کعبیان یا بنی کعب رسیده و پس از آنها نیز خاندان شیخ خز علی به ریاست دست یافتند. - ۲.فرهنگی – دینی:نباید فراموش کنیم که شروع این حرکت با استفاده از عقاید و ادعاهای دینی و شیعی بوده است.تمامی فعالیت ها در فرقه مشعشعیان تحت عناوین دینی انجام می شده و از طرف دیگر با به قدرت رسیدن آنها جریان صوفیگری و نیز عقاید غالیانه به طور جدی احیا شد.این عقاید،رواج فراوانی پیدا کردند و بر فرقه های بعدی هم تاثیر گذاشتند.برخی محققین در اینباره گفته اند که نهضت مشعشعی از طرفی احیای عقاید غالیانه قدیم و از جهت دیگر سرمشق فرقه های غالی بعدی خصوصاً شیخیان و پابیان بود که از آن پیروی می کردند.
نتیجه گیزی :جریان های ادعایی،همیشه دارای تحول و تغییر در آموزها و ادعاهای مفرد هستند؛و برای محبوبیت و جذب یاران به انتساب عناوین متعدد به خود،اقدام می کنند.سید محمد بن فالح در در تاسیس حکومت مشعشعیان از اندیشه مهدویت نهایت استفاده را کرد و به نوعی خود را نایب امام زمان{عج} نامید،اما در ادامه حکومت او و در بین والیان چنین ادعایی اثبات شدنی نیست و این جنبش به سبب اندیشه های شیعی خود مورد حمایت مردم و دولت صفوی بودند.
منابع و مقاله ها:
۱ در این مقاله،از پایگاه کتابخانه مجالت تخصصی نور)نورمگز(به آدرسir.noormags استفاده شده است:
الف .کارنامه سیاه،علی آبوغبیش،علوم قرآن و حدیث،نشریه بالغ المبین،تابستان۱۳۸۷{شماره ۱۵} بصری،در ب.بررسی و نقد گمانه های سید محمد بن فالح و احمد اسماعیل پیدایی قائم و مهدی اول قبل از ظهور،محمد شهبازیان-مسلم کامیاب،مذاهب و عرفان،نشریه پژوهشنامه،پاییز و زمستان ،۱۳۹۸سال اول،{شماره۲}
ج.مقایسه تطبیقی دیدگاه مشعشعیان و نوربخشیه درباره مهدویت،رضا عبدالهی- رسول عبدالهی،تاریخ،نشریه تاریخ نو،زمستان ،۱۳۹۸{شماره ۲۹}
۲.کسروی-احمد،)۱۳۶۲(،تاریخ پانصد ساله خوزستان،{بی جا}،انتشارات خواجو،چاپ اول
۳.شیبی،کامل مصطفی)۱۳۸۰(،تشیع و تصوف)تا آغاز سده دوازدهم هجری(،ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو،تهران:امیر کبیر
۴.شوشتری،نواهلل بن شریف)۱۳۶۵(،مجالس المومنین،تهران:کتابفروشی اسالمیه
۵.پایگاه مرکز اطالعات علمی جهاد دانشگاهی،)۱۳۸۵(،دوره ،۸نشریه نامه فرهنگستان،شجاع کیهانی جعفر
۶.سایت الم تا کام،فرهنگ فارسی معین
۷.دیکشنری و مترجم آنالین آبادیس)۱۳۸۵(،فعالیت در زمینه فن آوری اطالعات https://abadis.ir
۸.سایت خبرگزاری دانشجویان ایران اینستا، نخ ست ین خبرگزاری غیردولتی {ایران۱۳۷۸/۴/۲}
۹.سایت ترنسیس{برای رفرنس دهی مطالب}
۱۰.سایت ویکی فقه،دانشنامه حوزوی{۱۳۸۸}
