ظهور امام مهدی شرایط و نشانه‌هایی دارد که از آنها به عنوان زمینه های ظهور و علائم آن یاد می‌شود.
تفاوت این دو آن است که زمینه ها در تحقق ظهور تأثیر واقعی دارند، به گونه ای که با فراهم شدن آنها ظهور امام اتفاق می‌افتد و بدون آنها ظهور نخواهد بود؛ ولی علائم، در وقوع ظهور نقشی ندارند، بلکه تنها نشانه هایی هستند که به وسیله آنها میتوان به اصل ظهور یا نزدیک شدن آن پی برد.

با توجه به تفاوت یادشده، به خوبی می‌توان دریافت که زمینه‌ها و شرایط ظهور نسبت به علائم و نشانه‌ها از اهمیت بیشتری برخوردارند؛ بنابراین لازم است بیش از آنکه به دنبال علائم باشیم به زمینه‌ها توجه کنیم و در حد توان خود در تحقق آنها بکوشیم. به همین سبب ما ابتدا، زمینه‌ها و شرایط ظهور را توضیح می‌دهیم و در پایان به اختصار، برخی از علائم ظهور را برمی‌شمریم.

زمینه های ظهور امام زمان

هر پدیده ای در جهان، با فراهم آمدن شرایط و زمینه های آن به وجود می‌آید و بدون تحقق زمینه‌ها، امکان وجود برای هیچ موجودی نخواهد بود.
هر زمینی قابلیت پرورش دانه را ندارد و هر آب و هوایی مناسب رشد هر گیاه و نباتی نیست. کشاورز، وقتی می تواند انتظار برداشت خوب از زمین، داشته باشد که شرایط لازم را برای به دست آمدن محصول فراهم کرده باشد.

بر این اساس، هر انقلاب و رویداد اجتماعی نیز به زمینه ها و شرایط آن بستگی دارد. همان گونه که انقلاب اسلامی ایران نیز با فراهم آمدن مقدمات آن به پیروزی رسید، قیام و انقلاب جهانی امام مهدی که بزرگترین حرکت جهانی است نیز پیرو همین اصل است و بدون تحقق زمینه‌ها و شرایط ظهور به وقوع نخواهد پیوست.

مقصود از این سخن، آن است که تصور نشود امر قیام و حکومت امام مهدی از روابط حاکم بر جهان آفرینش مستثنا است و حرکت اصلاحی آن بزرگوار از راه معجزه و بدون اسباب و عوامل عادی به سرانجام میرسد؛ بلکه بر اساس تعالیم قرآن و پیشوایان معصوم، سنت الهی بر این قرار گرفته که امور عالم از مجرای طبیعی و علل و اسباب عادی انجام گیرد.

امام صادق (ع) فرمود:
خداوند امتناع دارد از اینکه امور را جز از راه اسباب [آن] فراهم آورد.
و در روایتی نقل شده است که شخصی به امام باقر عرض کرد: می گویند زمانی که امام مهدی قیام کند، همه امور بر وفق مراد او خواهد بود. حضرت فرمود: هرگز چنین نیست. قسم به آن کس که جانم در دست اوست! اگر بنا بود برای کسی کارها خود به خود درست شود همانا برای رسول خدا چنین می‌شد.

البته سخن فوق بدین معنا نیست که در قیام بزرگ مهدوی، امدادهای غیبی و آسمانی وجود نخواهد داشت؛ بلکه مقصود آن است که در کنار امدادهای الهی، زمینه ها و عوامل و شرایط عادی نیز باید فراهم شود.
با این مقدمه، ابتدا باید زمینه های ظهور یا شرایط ظهور امام زمان را بشناسیم و سپس در راه تحقق آنها گام برداریم.
مهم ترین زمینه‌های قیام و انقلاب جهانی امام مهدی چهار چیز است که هر یک را جداگانه بررسی می کنیم:

الف. طرح و برنامه (مهم ترین گزینه در شرایط ظهور)

روشن است که هر قیام و حرکت اصلاحی، به دو برنامه نیاز دارد:

• ۱ – برنامه ای جامع برای مبارزه با ناهنجاریهای موجود از طریق سازماندهی نیروها؛
• ۲ – قانونی کامل و متناسب با همه نیازهای جامعه که ضامن تمام حقوق فردی و اجتماعی در یک نظام عادلانه حکومتی باشد و حرکت رو به رشد اجتماع را برای رسیدن به وضعیت آرمانی،ترسیم کند.

تعالیم قرآن کریم و سنت معصومان که همان اسلام ناب است، به عنوان بهترین قانون و برنامه در اختیار امام عصر است و آن حضرت بر اساس این منشور جاوید الهی عمل خواهد کرد.
آیات قرآن، توسط خداوند بزرگ که آگاه به تمام زوایای حیات آدمی و نیازهای مادی و معنوی اوست، نازل شده است؛ بنابراین انقلاب جهانی او از نظر برنامه و قانون حکومتی، دارای پشتوانه ای بی نظیر است و با هیچ حرکت و جنبش اصلاحی دیگری قابل مقایسه نیست. شاهد این ادعا آن است که جهان امروز پس از تجربه قوانین بشری، به ضعف و سستی آنها اقرار و اعتراف کرده و به تدریج، آماده پذیرش قوانین آسمانی شده است.

«آلوین تافلر»، مشاور سیاستمداران آمریکا برای حل این بحران و اصلاح جامعه جهانی، نظریه «موج سوم» را ارائه کرده است؛ ولی در عین حال، اعترافات شگفت آوری در این باره مطرح می‌کند:
فهرست مشکلاتی که جامعه ما (غرب) با آن مواجه است، تمامی ندارد. با دیدن فروپاشی پیاپی نهادهای تمدن صنعتی در حال نزاع به درون غرقاب بی کفایتی و فساد، بوی انحطاط اخلاقی آن نیز مشام را می آزارد. در نتیجه، موج ناخشنودی و فشار برای تغییرات، فضا را انباشته است.

در پاسخ به این فشارها هزاران طرح ارائه میشود که همگی ادعا دارند اساسی و بنیادی یا حتی انقلابی‌اند؛ اما بارها و بارها مقررات و قوانین، طرح ها و دستورالعملهای جدید – که همگی به منظور حل مشکلات ما تهیه و تدوین شده اند ـ کمانه می کنند و بر وخامت مشکلات ما می‌افزایند و این احساس عجز و یأس را دامن میزنند که هیچ فایده ای ندارد و مؤثر نیست. این احساس برای هر نظام دموکراسی خطرناک است و نیاز شدید به وجود مرد سوار بر اسب سفیدِ ضرب المثل ها را هرچه بیشتر دامن می‌زند.

ب. رهبری

در همه قیام‌ها، نیاز به رهبر از ابتدایی ترین ضرورت‌های قیام شمرده می شود. هر چه قیام وسیع‌تر و دارای اهداف بلندتری باشد، نیاز به رهبری توانا و متناسب با آن اهداف بیشتر احساس می شود.در مسیر مبارزه جهانی با ظلم و ستم و حاکمیت عدالت و مساوات در کره زمین، وجود رهبری آگاه و توانا و دلسوز که از مدیریتی صحیح و قاطع برخوردار باشد، رکن اصلی و اساسی انقلاب است. حضرت مهدی که عصاره انبیا و اولیا است به عنوان رهبر قیام بزرگ، زنده و حاضر است، او تنها رهبری است که به دلیل ارتباط با عالم غیب، به همه هستی و روابط موجود در آن آگاهی کامل دارد و داناترین انسانهای زمان خویش است.

پیامبر اکرم صلى الله علیه فرمود:
آگاه باشید که مهدی وارث تمام علوم است و بر تمام دانش ها احاطه دارد.
او یگانه رهبری است که از همه قید و بندها آزاد بوده و تنها دل در گرو رضایت آفریدگار عالم دارد؛ بنابراین قیام و حکومت جهانی از نظر رهبر و پیشوا نیز در بهترین شرایط قرار دارد.

ج. یاران

یکی دیگر از شرایط ظهور و زمینه ی لازم برای تحقق آن، وجود یاورانی شایسته و لایق برای پشتیبانی از قیام و انجام کارهای حکومت جهانی است. بدیهی است وقتی انقلابی جهانی به وسیله رهبری آسمانی روی می‌دهد، یاورانی متناسب با آن می خواهد و این گونه نیست که هر کس ادعای یاوری کند، بتواند در آن میدان حضور یابد.

در این باره به جریان زیر توجه کنید:
یکی از شیعیان امام صادق به نام سهل بن حسن خراسانی به آن حضرت می گوید: چه چیز شما را باز داشته است از اینکه حق مسلم خود ]حکومت[ را به دست بگیرید؛ در حالی که صدهزار شیعه پا در رکاب و شمشیر زن در اختیار شماست؟ امام دستور میدهند تا تنور آتشی فراهم شود و چون شعله های آتش بالا میگیرد، به سهل می فرمایند: ” ای خراسانی! برخیز و در تنور بنشین” سهل که گمان کرده است امام از او خشمگین شده است، شروع به عذرخواهی می‌کند و می‌گوید” آقا! مرا ببخشید و به آتش شکنجه ام نکنید”. امام می فرماید: “از تو گذشتم”.

در این حال، هارون مکّی از شیعیان راستین حضرت وارد می شود و سلام می کند. امام صادق به او پاسخ میدهد و بدون هیچ مقدمه ای به او می‌فرماید: ” در درون تنور بنشین”. هارون مکّی بی‌درنگ و بدون هیچ پرسشی، این کار را انجام می‌دهد. امام صادق در همان حال با مرد خراسانی گفت‌وگو می‌کند و درباره خراسان خبرهایی میدهد؛ چنانکه گویی خود شاهد آن بوده است. پس از مدتی بـه سـهـل می فرماید: “برخیز ای خراسانی! و داخل تنور را نگاه کن”. سهل برخاسته و داخل تنور را نگاه می کند. هارون را می بیند که در میان شعله های آتش، چهار زانو نشسته است.

آنگاه امام از او می پرسد: “در خراسان چند نفر مثل هارون می‌شناسی؟” خراسانی می‌گوید: “به خدا قسم! یک نفر هم این گونه سراغ ندارم”. حضرت می فرماید: “آگاه باش! ما در زمانی که پنج نفر یاور و پشتیبان پیدا نکنیم، قیام نمی‌کنیم. ما بهتر میدانیم که کدام زمان، زمان قیام است”.(بحارالانوار، علّامه مجلسی، جلد ۴۷، صفحه ۱۲۳ و ۱۲۴)
بنابراین جا دارد صفات و ویژگیهای یاوران امام مهدی را در آیینه روایات پیشوایان دینی مرور کنیم، تا بدین وسیله جایگاه خود را شناخته و در پی رفع کمبودهای خود باشیم.

۱. معرفت و اطاعت

یاران مهدی از شناخت عمیق دربارۀ خداوند و امام خود برخوردارند و با آگاهی کامل در میدان حق حضور یافته‌اند.

امیر المؤمنین درباره آنها فرموده است:
مردانی که خدا را چنان که شایسته است، شناخته اند.
شناخت و اعتقاد آنان نسبت به امام نیز در ژرفای وجودشان ریشه دوانیده و سراسر وجودشان را فرا گرفته است. این شناختی فراتر از دانستن نام و نشان و نسب امام است و معرفت به حق ولایت امام و جایگاه بلند او در مجموعه هستی است. این، همان معرفتی است که آنها را سرشار از محبت او کرده و مطیع و گوش به فرمان او قرار داده است؛ زیرا میدانند سخن امام سخن خدا و اطاعت از او اطاعت از خداست.
پیامبر در توصیف آنها فرموده است:
آنها در اطاعت از امام خویش می‌کوشند.

۲. عبادت و صلابت

یاوران مهدی در عبادت از پیشوای خود الگو گرفته‌اند و روزها و شب ها را با ذکر شیرین حق سپری می‌کنند. امام صادق درباره آنها فرمود:
شبها را با عبادت به صبح میرسانند و روزها را با روزه به پایان میبرند.
در سخنی دیگر فرمود:
بر فراز اسب ها، خدا را تسبیح میگویند.
و همین ذکر خداست که از آنان مردانی آهنین ساخته است که هیچ چیز صلابت و استواری آنها را در هم نمیشکند. امام صادق فرمود:
آنان مردانی هستند که گویی دلهایشان پاره های آهن است.

۳. جان نثاری و شهادت طلبی

معرفت عمیق یاران، به امام مهدی، دلهای آنها را سرشار از عشق به امام می کند؛ بنابراین در میدان رزم او را چون نگینی در میان می‌گیرند و جان خود را سپر بلای او می‌کنند.

امام صادق فرمود:
یاران مهدی در میدان رزم در اطراف او می چرخند و با جان خود، از او محافظت می‌کنند.
و نیز فرمود:
آنها آرزو میکنند که در راه خدا به شهادت برسند.

۴. شجاعت و دلیری

یاران مهدی مانند مولایشان افرادی شجاع و مردانی پولادین هستند.
امیر المؤمنین در وصف آن‌ها فرمود:
همه آنها شیرانی هستند که از بیشه‌ها بیرون شده‌اند و اگر اراده کنند، کوه‌ها را از جا می کنند.

۵. صبر و بردباری

بدیهی است که مبارزه بر ضد ظلم جهانی و برقراری حکومت عدل جهانی، با رنج و مشقت‌های فراوان همراه است. یاوران امام در راه تحقق آرمانهای جهانی امام مهدی، مشکلات و ناگواری‌ها را به جان می‌خرند؛ ولی از سر اخلاص و تواضع، عمل خود را ناچیز می‌شمارند.
امیر المؤمنین فرمود:
آنها گروهی هستند که به سبب صبر و بردباری در راه خدا، بر خداوند منت نمی‌گذارند و از این که جان خویش را تقدیم آستان حضرت حق می‌کنند، به خود نمی‌بالند و آن را بزرگ نمی‌شمارند.

۶. اتحاد و همدلی

امیرالمؤمنین در توصیف همدلی و اتحاد یاران امام چنین فرمود:
“ایشان یکدل و هماهنگ هستند”.
این یکدلی به سبب آن است که خودخواهی‌ها و خواسته‌های شخصی در وجود آنان نیست. آنها با اعتقادی صحیح در زیر یک پرچم و برای یک هدف قیام می‌کنند و این خود یکی از عوامل پیروزی آن‌ها بر جبهه مقابل می‌باشد.

۷. زهد و پارسایی

امیرالمؤمنین در وصف یاران مهدی فرمود:
او از یارانش بیعت میگیرد که طلا و نقره ای نیندوزند و گندم و جوی ذخیره نکنند.
آنان اهداف بلندی دارند و برای آرمانی بزرگ برخاسته‌اند و مادیات دنیا نباید آنها را اهداف و آرمانها باز دارد؛ بنابراین آنها که با دیدن زرق و برق دنیا، چشم هایشان خیره می‌شود و دل‌هایشان می‌لرزد، در میان یاوران ویژه امام مهدی جایی ندارند.
آنچه گذشت بخشی از ویژگی های یاران امام مهدی بود که به سبب برخورداری از این خصوصیات، در روایات از آنان به بزرگی یاد شده است و پیشوایان معصوم زبان به ستایش و بزرگداشت آنان گشوده‌اند.

پیامبر اکرم در وصف آنان فرموده است:
أولئِکَ هُمْ خِیار الأمه؛
آنان بهترین امت [من] هستند.
و در سخنی دیگر امیرالمؤمنین فرموده است:
فَبِأَبی وَأُمِّى مِنْ عِده قلیلَه أَسْمَاتُهُمْ فِی الْأَرْضِ مَجْهُولَهٌ
پدر و مادرم فدای گروه اندکی باد که در زمین ناشناخته اند!

البته یاوران مهدی طبق لیاقت و شایستگی ها در رده های مختلف قرار می گیرند. در روایات آمده است که آن حضرت علاوه بر ۳۱۳ نفر یار ویژه که اعضای اصلی قیام را تشکیل می دهند، از لشکری ده هزار نفری نیز برخوردار است و به علاوه خیل عظیم مؤمنان منتظر، به یاری او خواهند شتافت.

د. آمادگی عمومی

در مقاطع مختلف تاریخ امامان معصوم، این حقیقت مشاهده می شود که مردم، آمادگی لازم برای استفاده بهتر از حضور امام را نداشتند. آنان در زمانهای گوناگون فیض محضر معصوم را قدر ندانستند و از زمزم جاری هدایت های او آن چنان که بایسته بود بهره نبردند. خداوند متعال آخرین حجت حق را پنهان کرد تا هر زمان که آمادگی عمومی برای پذیرش او فراهم شد، ظاهر شود و همگان را از سرچشمه معارف الهی سیراب سازد.

بنابراین وجود آمادگی، از شرایط بسیار مهم برای ظهور مصلح موعود است و به وسیله آن، حرکت اصلاحی آن حضرت به نتیجه مطلوب خواهد رسید.
در قرآن کریم آمده است گروهی از بنی اسرائیل که از ظلم و ستم جالوت به ستوه آمده بودند از پیامبر زمان خود خواستند که برای آنها فرماندهی را برگزیند تا تحت فرمان او به نبرد با جالوت بپردازند. خواستن فرمانده برای جنگ، نوعی آمادگی را در آنها نشان میداد؛ اگر چه تعداد فراوانی در بین راه سست شدند و عده کمی تا پایان مبارزه ماندند.

پس امر ظهور، زمانی است که همه از عمق جان خواهان عدالت اجتماعی، امنیت اخلاقی و روانی و رشد و شکوفایی معنوی باشند. وقتی مردم از بی عدالتی‌ها و تبعیض‌ها خسته شوند و ببینند که آشکارا حقوق ضعیفان به وسیله صاحبان قدرت و ثروت پایمال می گردد و امکانات مادی در انحصار عده ای معدود است، عطش عدالت خواهی به اوج می‌رسد.

زمانی که فساد اخلاقی در انواع مختلف رواج پیدا کند و افراد در انجام کارهای ضد اخلاقی بر یکدیگر سبقت بگیرند، اشتیاق به ظهور پیشوایی که حاکمیت او، امنیت و سلامتی اخلاقی و روانی را به بشریت هدیه خواهد کرد، فراوان می شود. آنگاه که مردم همه لذتهای مادی را تجربه کنند، ولی از زندگی و حیات خود راضی نباشند و در پی جهانی برخوردار از معنویت باشند، تشنه آبشارِ لطف امام می‌شوند.

بدیهی است که شوق درک حضور امام، زمانی به اوج میرسد که بشریت با تجربه کردن دولت ها و نظام های مختلف بشری به این حقیقت برسد که تنها نجات دهنده عالم از فساد و تباهی، خلیفه و جانشین خدا در زمین حضرت مهدی است و یگانه برنامه ای که حیات پاک و طیبه را برای انسانها به ارمغان می‌آورد، قوانین الهی است؛ بنابراین با همه وجود نیاز به امام را درک می‌کنند و به دنبال این درک، برای فراهم شدن شرایط ظهور و زمینه های ظهور او می‌کوشند و موانع را از سر راه او بر می‌بردارند. در این زمان است که فرج و گشایش فرا می رسد.

پیامبر گرامی اسلام در توصیف آخرالزمان و دوران پیش از ظهور فرمود: [زمانی میرسد] که انسان مؤمن هیچ پناهگاهی نمی یابد که از شر ظلم و تباهی به آن پناه برد، [ در آن زمان ] خداوند عزوجل مردی از خاندان مـرا بـرمی‌انگیزد.